اسناد تصویری(نقشه) و نوشتاری (کتابچه)منابع آب کلات نادری در دورۀ قاجاریه

کلات نادری عارضۀ طبیعی دژمانند بیض ی شکلی در میان رشتۀ کوه هزارمسجد )میانگین طولش ۳۶ کیلومتر و میانگین پهنای آن ۷ کیلومتر( است. دژ کلات جزیی از شهرستان کلات به شمار م ی رود و این شهرستان که عمدتاً کوهستانی است، از شمال و شرق به کشور ترکمنستان، از جنوب شرق به شهرستان سرخس، از جنوب به شهرستان مشهد، و از غرب به شهرستان درگز محدود م ی شود. کلات نادری به عنوان یک دژ طبیعی، همواره در طول تاریخ مورد توجه پادشاهان ایران و حاکمان محلی در خراسان بوده است. نادرشاه افشار که خود متولد ابیورد در شمال حصار طبیعی کلات بوده در دوران حکومتش توجه ویژ ه ای به آن مبذول داشت. ب ه طور یکه یکی از استحکامات مهم او به شمار م ی رفت. قلعۀ کلات اشراف بسیار مناسبی بر صحرای ترکستان دارد و از این نظر در طول تاریخ نقش مهمی در کنترل و دفع هجوم ترکم ن ها به نواحی شمال خراسان و مشهد ایفا کرده است. در روزگار قاجار جدایی افغانستان، بلوچستان شرقی، و ترکستان موجب شد نواحی مرزی نزد ناصرالدین شاه اهمیت یابد. در نتیجه به منظور اطلاع از اوضاع و احوال نواحی مرزی به دستور شاه مقامی با عنوان »مهندس مخصوص حضور همایون » برای نقشه کشی سرحدات ایجاد شد که وظیفۀ او تهیۀ نقشه های دقیق از سرحدات و مرزها و گزارش وضعیت آن نواحی به شاه بود. نقشه های متعددی به همراه گزارش های نوشتاری پیوستِ آن جهت تشریح اوضاع نظامی، سیاسی، اقتصادی، طبیعی، و اجتماعی آن توسط نقش ه ک ش های دربار قاجار تهیه و در اختیار ناصرالدی ن شاه قرار داده م یشد. از جمله در مخزن ادارۀ اسناد وزارت امور خارجه گزارش مکتوبی موجود است که به صورت کتابچه با جلدی به ابعاد ۲۰*۱۳  سانتی متر در مورد آب های کلات نادری تهیه شده است. مجموع این آب ها پنج رشته است منبع آنها از کوه هزارمسجد و کوهی است که متصل به کوه هزارمسجد است. اول آب لاین است که به طرف غربی کلات جاری م ی شود. دوم آب ارچنگان است که به طرف غربی کلات م یرود. سوم آب داخلۀ کلات است که به طرف جنوب کلات جریان دارد. چهارم سررود است که از طرف شرقی کلات جاری است. پنجم آب خورد کرماب است که آن هم در طرف شرقی کلات واقع است. سه نقشه نیز وجود دارد که به همین کتابچه مربوط است. اول کروکی نقشۀ کلات در شمال خراسان به ابعاد ۶۵*۵۰سانتی متر است. در این نقشه پنج رشته آب مذکور نشان داده شده و فاقد امضاء و تاریخ است. اعلام جغرافیایی بسیاری در این نقشه دیده می شود. دوم نقشۀ عبدالرحیم مهندس ازآب های پنجگانه کلات نادری به ابعاد ۴۱.۵*۵۴ سانتی متر به تاریخ ماه محرم ۱۳۲۱ ق که دارای مقیاس خطی، راهنما، و جه ت نما است. در این نقشه علاوه بر آ ب های پنج گانه عوارض طبیعی و انسا ن ساخت نشان داده شده است . سوم نقشه دره و اراضی قریۀ زو واقع در سرحد کلات، مکمل نقشۀ عبدالرحیم مهندس دربارۀ منطقه عمومی کلات و دربند خواجه است که در ماه صفرالمظفر ۱۳۲۱ هجری قمری و توسط مشارالیه ترسیم شده است. در این نقشه رودخان ه های ینگی قلعه و زو به عنوان مه م ترین رودخانه های ضلع شرقی کلات به نمایش درآمده اند. علاوه بر رودخانه و چند روستا، نام اراضی مزروعی به تفصیل آمده است.